Sa bawat eleksyon sa Pilipinas, laging may tanong na paulit-ulit na bumabalik: "Nandaya ba ang COMELEC?"
Ito ang tanong na paulit-ulit na umaalingawngaw sa social media, sa kanto ng mga tricycle driver, sa mga umpukan ng mga matatanda, at sa mga post ng ilang kilalang personalidad. Ngunit ano nga ba ang katotohanan? May basehan ba ang mga paratang, o produkto lang ba ito ng pagkadismaya sa resulta ng eleksyon?
Ang Commission on Elections (COMELEC) ay isa sa pinakamakapangyarihang institusyon tuwing panahon ng halalan. Ngunit sa halip na respeto, madalas itong sinusuklian ng duda.
Bakit kaya? Simple lang: transparency deficit. Tuwing may delay sa resulta, biglang bagsak ng boto, o pag-crash ng server, natural lang na maghinala ang publiko — lalo na kung ang nangunguna biglang nahuhuli, o kung walang maayos na paliwanag mula sa mga opisyal.
Simula nang gamitin ang automated election system, ilang beses na ring nasangkot sa kontrobersya ang teknolohiyang dala ng Smartmatic. At sa kakatapos na May 12, 2025 Midterm Election ay ginamit ang South Korean firm na Miru Systems sa ilalim ng ₱17.99 bilyong kontrata.
May mga nagsasabing madaling manipulahin ang vote transmission. May mga tech expert na nagpahayag ng pangamba tungkol sa "transparency server." Ngunit hanggang ngayon, wala pang matibay na ebidensyang tinanggap ng korte na nagpapatunay na nagkaroon ng sistematikong pandaraya — pero ang duda, buhay na buhay.
Hindi rin natin maikakaila ang papel ng “information warfare.” Kapag may nagpakilalang insider na nagsabing “may dayaan,” agad itong kumakalat — kahit walang konkretong ebidensya.
May mga video sa TikTok at Facebook na nagpapakita ng "ebidensya ng dayaan," pero madalas, ito ay out of context, luma, o galing sa ibang bansa. Sa panahon ng digital age, madali nang gumawa ng haka-haka na mukhang totoo — at kung hindi agad nililinaw ng COMELEC, lalong tumitindi ang hinala.
Mahalagang tanungin: kapag natalo ang isang kandidato, laging ba itong nangangahulugan ng daya? O minsan, produkto ito ng maling campaign strategy, kakulangan ng grassroots support, o pagbabago ng mood ng botante?
Hindi natin pwedeng itanggi ang posibilidad ng human error o isolated fraud. Pero sa kasaysayan ng eleksyon sa Pilipinas, hindi pa rin sapat ang ebidensya upang sabihing may direktang pandarayang iniutos mismo ng COMELEC bilang institusyon.
Kung may daya man — tanong ng ilan — baka sa ibang level ito nagsisimula: barangay captains, flying voters, vote buying, pre-shaded ballots. Hindi sa mismong opisina sa Intramuros.
Kung ayaw ng COMELEC na patuloy silang pagdudahan, transparency at modernization ang sagot.
- Live public audits
- Independent monitoring systems
- Full disclosure ng transmission logs at server access
- Pagsasama ng mga third-party IT experts sa validation
- Or Manual Counting at digital ang pagsend ng results
At higit sa lahat, pakikinig sa taumbayan. Hindi sapat ang legal na paliwanag — ang kailangan ay moral clarity.
May Daya Ba Talaga? Ang tanong kung nandaya ba ang COMELEC ay isa ring tanong kung nagtitiwala pa ba ang mga Pilipino sa halalan.
Sa ngayon, walang matibay na ebidensya na magpapatunay ng institusyonal na pandaraya. Pero may malinaw na kakulangan sa tiwala. At minsan, sa mata ng tao, ang kawalan ng tiwala ay kasing bigat na rin ng aktwal na daya.
Author’s Note: Hindi layunin ng blog na magparatang, kundi magtanong. Ang demokrasya ay hindi lamang pagboto — ito rin ay pagtutok, pagdududa, at paghingi ng pananagutan sa mga institusyong dapat nating pagkatiwalaan. After all 2 lang ang nakakaalam kung may pandaraya nga ba talaga or hindi at yun ay ang COMELEC at ang Diyos na Ama sa langit.